Camiel Hamans en Jan Marinus Wiersma schrijven voor de WBS een maandelijks blog over de Europese Unie en buitenlandse politiek. De auteurs duiden actuele politieke ontwikkeling aan de hand van de historische context en gaan tevens op zoek naar de raakvlakken met de sociaal-democratie. Zij putten daarbij uit hun politieke ervaring in onder andere Midden- en Oost-Europa en bij de Europese Unie. 

Door: Jan Marinus Wiersma en Camiel Hamans
Research fellow bij de WBS en Senior Associate Fellow bij Clingendael; Oud-directeur van de Anne Vondeling Stichting

In Minsk worden tientallen betogers opgepakt, oppositieleiders worden over de grens gezet en Brussel zwijgt. Omdat Cyprus sancties tegenhoudt. Niet omdat Cyprus op de hand is van Loekasjenko, maar omdat de Cypriotische regering, lees de Grieks-Cypriotische regering, eist dat de EU eerst sancties oplegt aan Turkije.

Veto

Turkije maakt zich schuldig, stelt het bewind in Nicosia, aan illegale proefboringen en intimidatie in de wateren rond Cyprus en bij een aantal Griekse eilanden die vlak voor de Turkse kust liggen. En omdat binnen de EU op het terrein van buitenlandse politiek nu eenmaal unanimiteit vereist is, kunnen de Cyprioten de zaak tegen het regime van Loekasjenko blokkeren. Niet dat de spanningen in de zuidelijke Middellandse Zee, die betrekking hebben op de indeling van de territoriale wateren en over exclusieve economische zones, ook maar iets van doen hebben met de vervalste verkiezingen in Belarus. Dat weten de Grieks-Cyprioten natuurlijk ook, maar zij willen dat de EU zich ferm opstelt tegenover het regime van Erdogan en zover is Europa nog niet.

Het is niet de eerste keer dat een van de lidstaten de EU klem zet. De toetreding van Cyprus is zelfs het resultaat van vergelijkbaar gedrag. Toen waren het de Grieken die hun zin wisten door te drijven. In het begin van deze eeuw, toen het ging over de grote uitbreidingen van de EU, aarzelden enkele lidstaten over acceptatie van Cyprus vanwege de opdeling van het eiland in een Griekse en een Turkse zone, maar Griekenland dwong toetreding van Cyprus af door te dreigen met een veto tegen de uitbreiding van de EU in Midden- en Oost Europa.

NAVO-bondgenoten

Cyprus, gesteund door Griekenland, probeert nu de EU voor zijn karretje te spannen in het conflict met Turkije. Brussel heeft steun beloofd, maar tot maatregelen is het nog niet gekomen. Het punt stond geagendeerd voor de EU-top van 24 september, maar die ging ineens niet door- zogenaamd omdat Europese Raadsvoorzitter Michel in quarantaine moest. Dit kwam de regeringsleiders wel goed uit omdat overeenstemming over Turkije en Belarus onhaalbaar leek na een mislukte poging van de Ministers van Buitenlandse Zake om tot overeenstemming te komen. Wat de uitkomst van de uitgestelde top zal zijn, is nu nog ongewis. Twee standpunten staan tegenover elkaar: dat van de Franse president Macron die een harde stellingname bepleit en het Duitse dat op bemiddeling aanstuurt.

Buffer zone

Waartoe de EU-top ook beslist, het blijft de vraag of de problemen die nu spelen ooit wel opgelost kunnen worden, zolang de kwestie van het verdeelde Cyprus niet uit de wereld is. De regering in Ankara stelt zich op als belangenbehartiger van de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC), internationaal bekend, maar niet erkend behalve door Ankara als de Turkish Republic of Northern Cyprus (TRNC). De Turkse regering claimt nu op te komen voor de belangen die Noord-Cyprus zou hebben bij offshore gaswinning te behartigen en verdedigen. De Grieks-Cypriotische, en internationaal erkende, regering stelt daar tegenover dat zij niet alleen de het gezag over het hele eiland zou hebben maar ook over alle wateren rond Cyprus.

De kwestie van de deling speelt sinds 1974 toen Turkije een groot deel van het eiland bezette na een militaire coup in het Grieks-Cypriotische deel. In het onafhankelijkheidsverdrag van Cyprus was een bepaling opgenomen dat de internationale garantiemogendheden Griekenland, Turkije en het Verenigd Koninkrijk de mogelijkheid gaf tot interventie als de neutraliteit van Cyprus zou worden geschonden. Turkije claimde op basis van dit verdrag het recht om de Turks Cyprioten te beschermen en rechtvaardigde zo de invasie.

Tot de onafhankelijkheid in 1960 was het eiland een Britse kolonie. Overigens zijn er nog steeds een paar grote Britse bases op het eiland en is gin tonic bijna de nationale namiddagdrank in alle grotere hotels. De Turkse bezetting leidde tot een de facto tweedeling met een door de VN bewaakte buffer zone, de zogenaamde Green Line. Vanaf 2003 is het mogelijk deze zachte grens op een paar plekken over te steken, zowel voor burgers van beide zijden als voor buitenlanders. Daardoor is het nu rustig op het eiland. Grieken gaan stappen en gokken in het Noorden. Veel Turks-Cyprioten werken in het rijkere Griekse deel.

De economie van de Noord-Cypriotische republiek drijft voor een deel op toerisme vanuit Rusland en op hoger onderwijs aan studenten uit moslimlanden die na 9/11 niet meer toegelaten worden tot de Verenigde Staten. Wie ooit, zoals een van ons, het voorrecht heeft gehad uitgenodigd te worden voor gastcolleges aan een van de talrijke Noord-Cypriotische universiteiten verbaast zich over de gemengd Arabisch, Turks en Pakistaanse samenstelling van de studentenpopulatie en de geblondeerde Russische sekswerkers in de internationale hotels.

Plan Annan

In de loop der jaren zijn met name door de Verenigde Naties nogal wat pogingen ondernomen het conflict via onderhandelingen bij te leggen. In december 2019 heeft de Secretaris-generaal van de VN António Guterres het opnieuw geprobeerd. Vanwege de Coronacrisis stokten de gesprekken. De politieke leiders van de twee bevolkingsgroepen bevestigden in deze ronde opnieuw dat ze beiden willen vasthouden aan drie belangrijke uitgangspunten: twee zones, twee gemeenschappen en een gedeeld bestuur.

Belangrijke hobbels zijn ten eerste de grens tussen de twee zones – met een vijfde van het totaal aantal inwoners bezetten de Turken meer dan een derde van het grondgebied. Ook speelt de daaraan gekoppelde vraag betreffende teruggave van geconfisqueerde bezittingen. Tot slot speelt de aard en omvang van internationale veiligheidsgaranties, waaronder een forse reductie van de aanwezige Turkse militairen. De kans van slagen van deze ronde wordt klein geacht, vooral nu daar ruzie over de proefboringen bijgekomen is. Deze beperkt de armslag van de lokale leiders.

Cyprus is wel eens een kerkhof van diplomaten genoemd vanwege de vele mislukte poging de eenheid te herstellen. Onmogelijk is het niet. In 2004 was men dicht bij een oplossing. Toenmalig Secretaris-generaal van de VN Kofi Annan had een compromis op tafel gelegd waarmee de onderhandelaars aan beide kanten konden leven. Het resultaat werd via een referendum aan beide bevolkingsdelen voorgelegd. De verwachting was dat het plan het zou redden. De hoop op een positieve uitkomst werd mede ingegeven door de goed lopende onderhandelingen over lidmaatschap van de EU en door het op gang komen van toetredingsgesprekken met Turkije.

Gedeeld

Op basis van dit optimisme stemden het Europees Parlement en de nationale parlementen voor de toetreding van Cyprus, in de verwachting dat het interne conflict snel opgelost zou worden. Niets bleek minder waar. Hoewel 65% van de Turks Cyprioten voor het Annan-plan stemden , werd het in april 2004 door 76% van de Griekse eilandbewoners verworpen. Hun president bleek zich op het laatst bedacht te hebben en had zijn aanhang opgeroepen tegen te stemmen.

Op 1 mei werd het gedeelde Cyprus lid van de EU. Er was niets meer aan te doen. Alle parlementen hadden ingestemd. Het landsbestuur op Cyprus bleef in handen van de Grieks-Cyprioten die alles wat naar enige erkenning van Noord-Cyprus ruikt tegenhouden. Pogingen van Brussel om iets te doen voor de Turks-Cyprioten, die toch ook EU-burger waren geworden, zijn door de regering in Nicosia consequent geblokkeerd. Sinds de toetreding heeft Brussel geen enkel drukmiddel meer. Het is eerder omgekeerd. Turkije accepteert de status quo niet en heeft daarom geweigerd Cyprus op te nemen in zijn douane-unie met de EU.

Unanimiteit

Niet alleen in Brussel, maar ook in de hoofdsteden van EU-lidstaten weerklinkt met regelmaat de verzuchting ‘hadden we Cyprus maar nooit toegelaten’. Met de kennis van nu kunnen we het daar alleen maar mee eens zijn. DE EU heeft een zware hypotheek op zich genomen. Nog los van de deloyale houding van de Grieken ten opzichte van hun Turkse mede-eilanders, is Cyprus ook een toegangspoort voor Rusland geworden: een Paard van Troje annex witwasmachine.

De geschiedenis kan evenwel niet teruggedraaid worden. Een lidstaat uit de Unie gooien en opnieuw beginnen, kan volgens het EU-Verdrag niet. De enige oplossing is het afschaffen van de vermaledijde unanimiteitsregel, ook al betekent dit dat je als land zelf overstemd kunt worden. Zolang deze regel bestaat is de EU waar het gaat om Cyprus eerder het probleem dan een deel van de oplossing. Door in 2004 Cyprus op te nemen – en daarmee een onopgelost conflict te importeren – is de EU onbedoeld partij geworden in dat conflict. Dat nooit weer moet de les zijn. Hopelijk wordt dit ook in Kosovo en Servië begrepen.